Луѓето кои откриваат злоупотреби остануваат незаштитени додека повеќето земји од ЕУ го пропуштаат крајниот рок за транспонирање на Директивата на ЕУ за укажување
Од Мари Теракол (Транспаренси Интернешнл) и Ајда Ноерс (Меѓународна мрежа за укажување)
Укажувањето е еден од најефикасните начини за откривање и спречување на штета. Сепак, само 47 отсто од европските граѓани чувствуваат дека можат безбедно да пријават корупција, а 45 отсто се плашат од одмазда ако пријават. Премногу често, оние кои се сведоци на нерегуларности не се овластени да кажат нешто, а кога ќе кажат, се соочуваат со лични, професионални или правни напади, нанесувајќи штета на нивната ментална, па дури и физичка благосостојба.
Цврстата легислатива е клучна за да се заштитат поединците кои укажуваат и да се осигураат дека неправилното постапување што го пријавиле ќе биде решено. Во 2019 година, Европската унија ги поттикна меѓународните стандарди со усвојување Директива за заштита на укажувачите. Вклучува револуционерни одредби за подобрување на слабостите и пополнување на важни празнини во заштитата низ земјите на ЕУ.
На 27-те земји-членки на ЕУ им даде две години да го „транспонираат“ во нивното национално законодавство. Денеска, 17 декември 2021 година, е крајниот рок.
Пропупштање на последниот рок
Транспаренси Интернешнл и Меѓународната мрежа за укажувачи внимателно го следеа процесот на транспонирање во сите 27 земји-членки од 2019 година. Во март 2021 година беше објавен извештај каде што откривме дека две третини (18) од земјите-членки не започнале или постигнале минимален напредок кон имплементација на директивата. Денес, на денот на официјалниот рок за транспонирање, откриваме дека повеќето земји од ЕУ не го испочитувале европскиот рок за подобрување на нивната национална рамка за заштита на укажувачите.
Според добиените информации, од 27 земји-членки на ЕУ, само 5 земји имаат усвоено нова легислатива за заштита на укажувачи за транспонирање на Директивата – Данска (во јуни), Шведска (во септември), Португалија (во ноември), Малта и Литванија (оваа недела). Парламентите во три држави – Франција, Холандија, и сега Естонија – зборуваат за сметки. Единаесет дополнителни земји имаат предлог-закони – Белгија (ограничена до приватен сектор), Хрватска, Чешка, Финска, Ирска, Латвија, Полска, Романија, Словачка и, минатата недела Словенија. За останатите девет земји, предлог-законите сѐ уште треба да бидат споделени надвор од владата.
Иако одложувањата во спроведувањето на директивите на ЕУ не се невообичаени, останува прашањето дали земјите од ЕУ сериозно ја сфаќаат заштитата на укажувачите. Во овој случај, доцнењето на законодавството, во пракса, може да се претвори во одмазда против оние што зборуваат. Укажувачите остануваат незаштитени, а неправилностите што ги загрозуваат животите, планетата или потребните јавни средства остануваат скриени затоа што оние што можеле да кажат се плашат да го сторат тоа.
Недостаток на транспарентност и учество
Запазувањето на рокот за транспонирање е важно, но не треба да биде по цена на транспарентен и инклузивен процес – станува збор за квалитет пред брзина. Во Грција, на пример, каде што процесот заостанува, владата одби да сподели информации за работата на комисијата задолжена за изготвување на законот, како одговор на барањето за слобода на информации од страна на граѓанските организации и на прашање поднесено од 48 членови на Парламентот.
Во Малта, во Парламентот беше воведен предлог-закон за измена на сегашната правна рамка за укажување без да се пушти нацрт или консултации со засегнатите страни, а само неколку недели подоцна, нацрт-законот беше усвоен, откако беше избрзан, на голема загриженост од граѓанското општество. Недостигот на консултации при усвојувањето на актуелната законска рамка за укажување веќе резултираше со неостварливи одредби.
Во Холандија, и покрај јавните консултации, владата одби да го ревидира нацртот за да ги одрази препораките. Тие тврдеа дека тоа е „за жал невозможно“ со оглед на тесната временска рамка. Предлог-законот, кој сега е пред Собранието, сè уште е жестоко критикуван од повеќето засегнати страни и експерти, од граѓанските организации и академската заедница до Советот на државата, и од организациите на работодавачи и од вработените, како и од неколку членови на парламентите, кои побараа Владата да го повлече предлог-законот и да го разгледа.
Она што сега може да изгледа како заштеда на време, ќе има цена подоцна, кога укажувачите на потешкиот начин ќе дознаат дека празнините ја поткопуваат нивната заштита, а законот не ги исполнува своите цели. Значајните консултации со широк опсег на засегнати страни, вклучително и практичари кои имаат искуство со работа со укажувачи, како што се организациите на граѓанското општество, синдикатите, здруженијата на работодавачи и здруженијата на новинари – ќе осигураат дека законодавството ќе има корист од широк опсег на експертиза и ќе ги земе предвид предизвиците и потребите на сите засегнати од реформата.
Сега е време за правилно транспонирање
Сè уште не е можно да се класифицира дека било која земја ја има транспонирано директивата. Донесувањето закон е само еден чекор. Често, законот не стапува на сила веднаш и ќе бидат потребни дополнителни регулативи и административни одредби. Дополнително, секоја земја-членка мора да поднесе извештај за сработеното до Комисијата на ЕУ, која мора да процени дали националната правна рамка е во согласност со директивата. Земјите кои нема да ги почитуваат минималните стандарди на директивата се соочуваат со постапка за прекршување и потенцијални финансиски казни.
Во Португалија новоусвоениот закон ја ограничува можноста за укажувачите директно да известуваат до властите. Ова очигледно не е во согласност со барањето на директивата во тој поглед и далеку од најдобрата практика.
Дополнително, директивата вклучува клаузула за нерегресија, што значи дека владите не можат да го користат спроведувањето на новите правила за да го намалат нивото на заштита што веќе го даваат сегашните национални одредби – причина за загриженост за предложената реформа во Ирска.
Надминувајќи ги минималните стандарди
Иако е револуционерна во многу аспекти, Директивата за заштита на укажувачите сè уште има недостатоци, а главната е што ги штити само поединците кои пријавуваат прекршување на правото на ЕУ во областите наведени во директивата. Има некои добри вести таму, бидејќи неколку земји (во различен степен) ги слушнаа повиците на Транспаренси Интернешнл, WIN и Европската комисија да ги надминат минималните стандарди што ги бара директивата и да им понудат заштита на сите укажувачи кои зборуваат во јавен интерес. Во Данска и Шведска, законот ги заштитува поединците кои пријавуваат прекршување на правото на ЕУ, но исто така и посериозни прекршувања на националното право или „сериозни работи“ (во Данска) и секое недолично однесување во јавен интерес (во Шведска).
Предлог-законот на Естонија вклучува многу сеопфатен и хоризонтален пристап, а новата влада во Германија јавно ја истакна својата посветеност на широка, законски сигурна и практична имплементација.
Спротивно на тоа, белгискиот, финскиот и полскиот нацрт-закони ја прошируваат заштитата на укажувачите кои пријавуваат за прекршување на националното право, но само во областите наведени во директивата. Иако е добредојден чекор за донекаде да се прошири опфатот, како и да се избегне непотребната сложеност, таквиот секторски пристап не ја исполнува најдобрата практика и не ги поттикнува сите укажувачи да прозборат јавно.
Хрватска, Франција, Латвија, Литванија, и Малта го задржуваат својот веќе широк пристап во нивните нацрт-закони. Како и Холандија, сепак холандскиот предлог-закон беше силно критикуван за создавање на „хибриден“ систем на паралелни процедури за надворешно известување за прекршување на правото на ЕУ и прекршување на националното законодавство, со различни обврски за оние што постапуваат со нив. Пристап кој се смета за неостварлив во пракса за сите вклучени.
Укажувачите ширум Европа ќе бидат охрабрени и поддржани да зборуваат во јавен интерес само ако владите на ЕУ итно усвојат закони за укажување кои обезбедуваат заштита на високо ниво, надвор од минималните стандарди на директивата. И покрај долготрајниот рок, не е доцна земјите од ЕУ да ги подобрат нацрт-законите и нацрт-законите и да дадат приоритет на транспарентен и инклузивен процес на транспонирање. Само тогаш законите за заштита на укажувачите низ ЕУ можат да бидат соодветни за целта и да го оправдаат ветувањето од директивата.
Извор: https://bit.ly/3p29Sfw
